پیامبر خداn میفرماید: «انِّما نُصِبَتِ المساجدُ للقرآن»[١١] همانا مسجدها برای (قرائت، یاد دادن و رواج) قرآن برپا گردیده اند.
از اصحاب نبی اکرمs ماجرا گردیده‌است که گفتند: در مسجد، رینگ وار در چندین دسته نشسته بودیم و ذکر کرد‌وگو می‌کردیم. پیامبرnاز منزل به مسجد توفیق مشهد تشریف آوردند و به عده ما نگریستند و آن‌گاه نزد اصحاب قرآن نشستند و فرمودند: اینجانب به سوی این انجمن مأمور گردیده ام.[١٢]
امام باقرg آنجا که از قرآن خوانان حافظه و آن‌ها‌را معرفی می‌نمایند، از مردی اسم می برند که قرآن بخواند و بداند و داروی شفابخش آن را به دل دردمند خویش نهد و شب را با آن به رمز آورد و روزی را از صبح زود تا شامگاه با قرآن بگذراند. آن‌گاه حضرت میفرماید: «و قام به فی مساجده»[١٣] و در مساجد خویش برای تلاوت و تعلیم و یادگرفتن و رواج آن قیام نماید.
پیامبرs می‌فرمودند: «هیچ گروهی در مسجدی از مسجدهای آفریدگار گرد نیایند که به قرائت کتاب خداوند بپردازند و رزرو مسجد توفیق مشهد آن را به درس و دعوا فراگیرند، مگر آنکه ادب الهی بر وی فرود آید و بخشش وی آن ها را در برگیرد و آفریدگار وی را در شمار عده ای که نزد اویند حافظه نماید.»[١٤] شایان توجه اینکه؛ یادگرفتن و یادگیری قرآن و معارف اسلامی در ابتدا اسلام امری عمومی بود و به مجموعه یا این که قوم و قبیله خاصی و یا این که مردان تخصیص نداشت. به همین استدلال، زنان در مساجد حضور می‌یافتند و سؤال‌هایشان را مطرح و جواب اخذ می‌کردند. در تاریخ، از جای های دیگری همانند «دار القرّاء» (منزل قاریان قرآن) کلام به بین آمده میباشد. اما بی شک وتردید وسعت شغل های آموزشی و فرهنگی که در این جا‌ها ایفا میشد با آنچه در مساجد جامع شکل می‌گرفت قابل مقایسه وجود ندارد.
سپری شد فرصت و تتبع در سیره معصومانb حکایت از آن دارااست که مجموع علم ها رایج آن فرصت همانند تلاوت قرآن، تعبیروتفسیر، حدیث و فقه، به صورت عمده در مسجد درس دادن می شد و با گذر فرصت در کنار پرورش و توسعه دانش و علم و پیدایش شاخه‌های جدیدی از علم ها و ارتقاء شمار علم پژوهان، «مدرسه ها» در کنار «مساجد» برپا شدند. این فرایند در زمان‌های آن‌گاه هم ادامه پیدا کرد و اندیشمندان و متخصصان و علم پژوهان علم ها اسلامی جلسات درس و گفت و گو را در مسجد برپا می‌کردند. از مشهورترین دانش کده‌های همگانی یا این که مساجد آموزشی، می‌قدرت به «مسجد النبی»، مسجد جامع بصره، مسجد جامع کوفه، مسجد الاقصی، «قبه الصخره» در بیت المقدس، «جامع اموی» دمشق، مسجد «جامع فسطاط»، آدرس مسجد توفیق مشهد جامع زیتونه، جامع قیروان در تونس، جامع ابن طولون در قطائع، جامع الازهر در قاهره و مشاهد مقدس اهل بیتj در کربلا، نجف، قم و مشهد اشاره نمود. براین اساس نهضت پیدایش دانشکده اسلامی از مساجد استارت شد و آن‌گاه در فیس دارالعلم نمایان شوید و با پیدایش مدرسه های متفاوت، به بلندای خویش رسید. این سنت در بخش اعظمی از کشورهای اسلامی همچنان باقی میباشد و می‌قدرت به «مسجد الحرام» در مکه مکرمه و مسجد النبی در مدینةالرسول و مسجد گوهرشاد و مسجد اعظم قم که مهترین راس درس خوب حوزه علمیه قم به شمار می آید،اشاره نمود.[١٥]
جلسات آموزشی دروس قرآن و معارف اسلامی در مسجد از صدر اسلام تا امروز، شاگردان بخش اعظمی را تربیت و به جامعه اسلامی معرفی کرده است، شاگردانی که توشه بزرگ فکری و فرهنگی و فقاهتی جامعه اسلامی را در طی قرنها پیشین بر عهده داشته و هم فعلا نیز بر دوش دارا‌هستند.
٢. مسجد؛ دانش گاه علم ها قرآنی در بعد از ظهر بعثت و ظهور
مساجد در ابتدا اسلام، دارنده کارکردهای مختلف عبادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، تربیتی، ادبی، تبلیغی، شیخ، اقتصادی و قضائی بودند.
در قرن ها قبلی بعضا از این کارکردها با دقت به حالت و وضعیت‌های مختلف، تقویت و یا این که تضعیف و یا این که مجموعاَ حذف گردیده است. شماره تلفن مسجد توفیق مشهد قریب یک قرن بعداز ظهور اسلام، کارکرد عمده و اصلی مسجد صرفا به جنبه عبادی آن منحصربه‌فرد شوید. با آغاز مبارزات امت اسلامی بخش اعظمی از مساجد، احیا و فعال شوید و اکثری از کارکردها همانند صدر اسلام به مساجد رجوع، به طوری که مساجد نقش اصلی و عمده ای در برد انقلاب اسلامی کشور‌ایران اجرا کردند.
با تأسیس نهادها و سازمان‌های متعدد طی سالهای اخیر برخی از کارکرد مساجد به آن‌ها واگذار شوید و عملا کارکردهای مسجد به جنبه‌های ویژه ای همچون برگزاری نماز جماعت، سخنرانی در روزها متفاوت و برگزاری مراسم وفیات، اختصاص و تقلیل یافت.
معماری مسجد معاصر